از تشکیل دولت خاتمی تا شکل‌گیری مجلس ششم شورای اسلامی
انتخابات دوره هفتم ریاست جمهوری که با مشارکت 27/83 درصد از واجدین شرایط انجام گرفت از پرشورترین انتخابات تاریخ ایران به شمار می‌رود. این انتخاب را که بدون خشونت پس از مشارکت عظیم سیاسی مردم در براندازی نظام شاهنشاهی و استقرار نظام جمهوری اسلامی انجام گرفت به جرأت می‌توان یکی از با شکوه‌ترین نمودهای مشارکت سیاسی به حساب آورد که با استفاده از ابزار غیر خشونت‌آمیز یعنی انجام رفتار انتخاباتی در درون نظام جمهوری اسلامی صورت پذیرفته است، این مشارکت که بر مبارزه و رقابت انتخاباتی واقعی در درون ساختار نظام استوار بود. مقبولیت ساختار نظام در ذهن مردم و دنبال نمودن اصلاحات لازم در چارچوب ساختار موجود را نشان داد. پیرامون انتخابات دوم خرداد سال 1376 تحلیلها و قرائتهای گوناگونی از زوایای مختلف مطرح شده است. فراوانی تحلیلهای بعضاً متناقض از یک پدیده، از یک سو ناشی از پیچیده بودن این پدیده و از سوی دیگر ویژگیهای منحصر به فرد این دوره از انتخابات در ایران است[24].
واقعه دوم خرداد 1376 را از زوایای مختلفی می‌توان بررسی کرد؛ می‌توان از منظر سیاست «خالص» به بررسی این نکته پرداخت که رقابت بر سر «چه» بود؟ چه نسبتی از کل قدرت سیاسی در ایران در اختیار قوه مجریه است و در نتیجه انتخابات چه قدرتی در اختیارگروه برنده قرار گرفت؟ از منظری روانشناسانه نیز می‌توان به بررسی انگیزه‌های فردی تیپهای مختلف رأی دهندگان و دلایل گرایش آنان به این یا آن کاندیدا پرداخت و استراتژیهای تبلیغاتی نامزدها، چهره رسانه‌ای آنها و نیز مضامین تبلیغات انتخاباتی در رسانه‌های ملی را مورد مطالعه قرار داد.
همچنین از یک منظر جامعه شناسانه نیز می‌توان به بررسی رویداد پرداخت و به زمینه‌های اجتماعی، تحولات ساختاری و نیز نیروهای اجتماعی جدید پرداخت که ظهور آنها در عرصه سیاسی این تحول را ممکن کرد. قرائتهای مختلفی نیز از پدیده دوم خرداد مطرح شده است. شاید بتوان در یک تقسیم‌بندی کلی آنها را در سه قرائت خلاصه کرد:
قرائت اول، دوم خرداد را یک نقطه گسست در تاریخ انقلاب اسلامی ارزیابی می‌کند و آنرا یک جنبش جدید اجتماعی با گفتمانی متفاوت با گفتمان رایج در دو دهه اخیر می‌داند.
قرائت دوم؛ انتخابات دوم خرداد را یک نقطه عطف در تاریخ انقلاب اسلامی ارزیابی نموده و آنرا بازگشت به شعارها و آرمانهای اصیل انقلاب اسلامی می‌داند که به دلایل مختلف به محاق فراموشی سپرده شده بود.
قرائت سوم؛ دوره هفتم انتخابات ریاست جمهوری را نه یک تحول و نقطه عطف، بلکه حادثه‌ای گذار می‌داند که تأثیری بر روند موجود گفتمان حاکم نداشته است[25].
بدین ترتیب آقای خاتمی که کاندیدای مورد حمایت «ائتلاف گروههای خط امام» و مجمع روحانیون مبارز»و «جمعی از کارگزاران سازندگی» با 20 میلیون و 78 هزار و 178 رأی از کل 29 میلیون 76 هزار و 61 رأی که 05/69 درصد کل آراء به عنوان پنجمین رئیس جمهور ایران اسلامی برگزیده شد. حضور گسترده بیش از بیست و نه میلیون مردم در این انتخابات صرفنظر از اینکه به چه کسی رأی دادند، بزرگترین عاملی بود که پایه‌های نظام اسلامی و استقلال کشور را استحکام بخشید و پایه‌های مشروعیت سیاسی آنرا تجدید کرد.
در یک نگاه کلی، اقبال عمومی نسبت به رئیس جمهور منتخب، بیان نوعی خواسته اجتماعی بود که وجه برجسته آن «گرایش به تغییر» در برابر حفظ وضع موجود تشکیل می‌داد. البته تغییر در درون نظام در چارچوب اصول و ارزشهای اسلامی و قانون اساسی و نه تغییر ماهوی نظام، زیرا مشی غالب مخالفین یا تحریم و عدم شرکت است و دلایل عدم شرکت نیز متعدد است. حدود 17 درصد و با افزودن آرای باطله که کمتر از یک درصد یعنی 12/0% (درصد) بود بهر صورت تحولات اجتماعی سیاسی سبب گردید آقای خاتمی بعنوان «سمبل» این خواسته و موفق به برقراری دیالوگ با جامعه سریعاً متحول ایران اسلامی گردد[26].
جبهه دوم خرداد بطور نسبی حضور خود را در صحنه سیاسی با تأثیرگذاری بر نحوه شکل‌دهی به دولت خاتمی تثبیت کرد. خاتمی در گزینش وزرای کابینه خود تنها دو وزیر را که تعلق سیاسی به جناح راست داشتند انتخاب کرد و وزارت اطلاعات و جهاد سازندگی را به آنان اختصاص داد و 20 پست وزارتی باقی مانده، به وزرایی تخصیص داده شد که کاملاً از جناح راست فاصله داشتند. در این میان تنها وزارت بازرگانی به محمد شریعتمداری اختصاص یافت که عضو جمعیت دفاع از ارزشهای انقلاب اسلامی بود، 19 وزارتخانه دیگر به کسانی تعلق گرفت که یا عضویت آنان در جبهه دوم خرداد کاملاً آشکار بود، یا تعلق فکری به آن داشتند یا حداقل در ائتلاف با جناح چپ به سر می‌بردند[27].
جبهه دوم خرداد در اولین اقدام پس از پیروزی خاتمی تلاش کرد ریاست مجلس را نیز تصاحب کند، لذا حجت الاسلام عبدا.. نوری و حجت السلام حسن روحانی را در مقابل ناطق نوری به طور رسمی نامزد کرد[28]. در فضای سنگینی که علیه جناح راست در مجلس و جامعه ایجاد شده بود، این اقدامی بود که در صورت عملی شدن توازن سیاسی، جامعه را کاملاً به نفع جبهه دوم خرداد بر هم می‌زد و موجب اضمحلال کامل رقیب می‌گردید. برای جلوگیری از چنین پدیده‌ای داور نهایی؛ مقام رهبری به نمایندگان مجلس توصیه کردند که به نامزد اکثریت رای دهند که به همین دلیل نامبرده، ناطق نوری، تنها نامزد ریاست بود که به 211 رأی به ریاست مجلس انتخاب گردید.
وقتی جبهه دوم خرداد از دست‌یابی به این جایگاه بازماند تلاش خود را برای تصاحب مابقی سنگرهای قدرت و تداوم حضور خود در دولت پس از استقرار اولیه «استراتژی فتح سنگر به سنگر»، مناصب نظام را در پیش گرفت، در این راهبرد، بهره‌گیری از مطبوعات، تشکل های سیاسی و بهره‌گیری از تحولاتی که در جامعه رخ می‌داد جایگاه ویژه‌ای داشت و نیز انگشت نهادن بر حساسیت‌های دینی و سیاسی جناح رقیبت، نقطه کانونی این راهبرد را تشکیل می‌داد.
سابقه رقابت جناح راست با جناح چپ در انتخابات هفتم ریاست جمهوری نیز اولاً می‌توانست شاهدی بر مدعای سابق به حساب آید، ثانیاً با شروع ریاست جمهوری خاتمی، هاشمی رفنسجانی به ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد. انتصاب وی به ریاست مجمع، موجب تقویت مجمع از راه سازماندهی آن با بهره‌گیری از برخی مدیران غیر دوم خردادی گردید و چنین وانمود شد که مجمع به منزله کنترل کننده دولت عمل می‌کند و این نیز شاهدی بر مدعای جبهه به حساب آمد و ثالثاً انسجام و گستره مطبوعاتی دوم خرداد توانست از این شعار واقعیتی بسازد که همگان آن را باور کنند.
جناح راست در مقابل چنین شعاری دو گزینه داشت: 1ـ عقب‌نشینی از صف اول جبهه در مجلس. 2ـ ماندن در صف و دفاع تا پایان مهلت قانونی.
عقب‌نشینی در صورتی تحقق می‌یافت که جناح راست بطور مشخص نیروهای اصلی خود را از ریاست مجلس هیئت رئیسه و کمسیونها فرا خواند و مجلس را به فراکسیون مجمع حزب اله که طرفدار رئیس جمهور بود واگذارد تا شائبه ایجاد مانع به این وسیله از بین برود، شاید جناح راست احساس میکرد حتی با عقب‌نشینی جبهه دوم خرداد همچنان به کار خود ادامه خواهند داد، به همین دلیل همچنان در صف مقدم حضور خود را حفظ کرد و رقابت خود را در همان جا با رقیب ادامه داد، این رقابت هزینه زیادی بر جناح راست تحمیل کرد.
نتیجه انتخابات مجلس ششم، قرار گرفتن جناح راست در اقلیت و جبهه دوم خرداد در اکثریت بود؛ چرا که رفتار انتخاباتی مردم، اغلب لیستی بود. بیشتر مردم به فهرست حزب مشارکت رأی دادند و تنها دو نامزد از فهرست جناح راست توانست به مجلس راه پیدا کند و این دو نفر؛ هاشمی رفسنجانی و دکتر حداد عادل پس از تثبیت ورود هاشمی به مجلس در انتخابات تهران بلافاصله جبهه دوم خرداد، تلاش دیگری برای انصراف هاشمی آغاز کرد.
در نهایت، انصراف رفسنجانی نگرانی جبهه مشارکت و دوم خرداد را بطور کلی رفع کرد و این جبهه توانست با تشکیل اکثریتی مرکب از کارگزاران، جبهه مشارکت، مجمع روحانیون و سایر تشکلهای دوم خردادی اکثریتی در برابر اقلیت جناح راست (نمایندگان مورد حمایت ائتلاف پیروان خط امام و رهبری) قرار دهد، البته مطابق سابق در مجلس ششم، فراکسیونی از مستقل‌ها نیز حضور یافت[29]. با یک نتیجه گیری از انتخابات و بررسی رقابت در دوره 12 ساله حیات جمهوری اسلامی که طی صفحات پیش پرداخته شد اینگونه استنباط میشود که:
1ـ رقابت سیاسی در دوره‌ای هم که جنگ شدت یافته (1367ـ1364)، بین طیف‌های سیاسی، نیروی مذهبی ادامه یافت. این تجربه نوپا و جدید بدون وقفه تکامل پیدا کرد.
2ـ مساعدت به نهاد سازی رقابت سیاسی، ایجاد تعادل بین جناح‌های رقیب، تلاش برای ایجاد و تصحیح فرهنگ رقابت سیاسی سالم از راه توصیه‌های اخلاقی به جناح‌ها ابتکارهایی در عرصه سیاست و حکومت در حوزه اختیارات ولی فقیه برای رفع تنگناهای سیاسی (توسل به حکم حکومتی) و کوشش برای عادی‌سازی رقابت سیاسی جناح‌ها، توسط رهبر فقید انقلاب اسلامی به شدت به نهادینگی هرچه بیشتر این تجربه نوپا کمک کرد.
3ـ در دوره جنگ با انحلال برخی نهادهای اصلی رقابت سیاسی، رقابت سیاسی توأم با انقباض نهادی ادامه یافته است.
4 ـ با تغییر موضوع، رقابت سیاسی از مسایل بنیادین نظام سیاسی به مسائل اقتصادی- اجتماعی از صبغه هویتی رقابت سیاسی کاسته شده و بر صبغه اجتماعی ـ اقتصادی آن افزوده شده است.
5 ـ در دوره پس از جنگ رقابت سیاسی توأم با انبساط نهادی ادامه یافت.
6ـ در رقابت انتخاباتی مجلس سوم و ریاست جمهوری هفتم، درگیریهایی در حد برهم زدن جلسات نطق‌های انتخاباتی رقبا صورت گرفته و بدین وسیله بی‌ثباتی سیاسی آشکار شده است.
7ـ در رقابت انتخاباتی مجلس چهارم، آشوب‌های شهری (حداقل در سه شهر چون فارسان، نطنز، اهر) در اعتراض به حاصل رقابت رخ داده و موضوع با شاخص بی‌ثباتی سیاسی همراه بوده است.
8ـ رهبری نظام تمام کانالهای رقابت بر انداز یا منحرف را مسدود کرده است.
9ـ در مجالس سوم و چهارم بی‌ثباتی سیاسی در شکل تغیر دادن وزرای دولت از راه استیضاح یا تلاش برای تغییر آنها صورت گرفته است.
10ـ رقبای سیاسی در تنگناهای سیاسی، گاهی نطق‌های انتقادی بر ضد مسئولین و مبانی نظام سیاسی از تریبون‌های رسمی و مطبوعاتی صورت داده‌اند.
انتخابات ریاست جمهوری و تصاعد رقابت‌های درون ساختاری
برگزاری انتخابات در خرداد 1380 را می‌توان به عنوان نقطه عطف جدیدی در رویارویی‌های سیاسی تلقی نمود، این امر می‌تواند سطح جدال بین بازیگران را به حداکثر برساند.
علت اصلی این موضوع را باید (فقدان قاعده‌مندی) در روابط رویکردهای سیاسی دانست، از سوی دیگر هر گروه سیاسی، نسبت به عمل کرد و هدفهای گروه دیگر دارای سوءظن می‌باشند، چنین ادراکی نسبت به هدفهای سایر نخبگان، زمینه جدال و دشمنی بین آنها را فراهم می‌آورد.
نخبگان سیاسی امروزین نظام جمهوری اسلامی ایران نه تنها در عرصه «تاکتیهای سیاسی» و «هدفهای ساختاری» رویکردهای متفاوتی دارند، بلکه باید بر این امر نیز تاکید داشت که آنان دارای «سازمان و هنجارهای ارزشی» متفاوتی نیز می‌باشند. شواهد موجود نشان داده است که نخبگان ایران دارای «وجه ادراکی» متفاوتی نسبت به پدیده‌ها و ساختارهای موجود می‌باشند. این امر نشان می‌دهد که رهبران گروههای سیاسی و نخبگان کشور، دارای «ساختارهای عقلانی ـ معرفتی» متفاوتی می‌باشند، چنین امری زمینه ظهور الگوهای تحریکی «در روابط سیاسی» و علاقه‌های عملی در رویکردهای ساختاری را ایجاد می‌کند.
بر این اساس هرگروه و جریان سیاسی از الگو و روندهای متفاوتی برای «متقاعدسازی مخاطبان» خود بهره می‌گیرد، در این روند، «الگوهای کنش متفاوتی» در رفتار گروههای اجتماعی ظهور می‌یابد. این الگوها، دارای «گروههای مرجع» می‌باشند.
جامعه‌شناسان بر این عقیده دارند که جنبش‌های اجتماعی، انعکاس تمایل‌های گروههای مرجع در رفتار و گرایش‌های قشرهای اجتماعی می‌باشد، شواهد موجود نشان می‌دهد که نخبگان سیاسی ایران دارای «شکاف گفتمانی» گردیده‌اند، این امر زمینه ظهور سایر شکل‌های رویاروئی سیاسی در روند رقابت‌ها را فراهم می‌کند.
برخی از گروهها در روند ظهور گفتمانهای جدید از «رویکردهای ارزش محور» حمایت می‌کنند این امر ریشه در مبانی گفتمانی و وجه ادراکی دوران جنگ دارد، طبعاً این موضوع «با گفتمان انقلاب محور» پیوندهای عمیقی دارد.
این رویکرد اعتقاد دارد که ظهور گفتمانهای جدید،«مبانی انسجام سیاسی جامعه» را با رویاروئی‌های که ایجاد نموده، دچار اختلال کرده است. بر این اساس، «گروه ارزش محور» در جدالها و رقابت‌های سیاسی دارای رویکرد احساسی، عاطفی و حماسی است و با لحن سوگوارانه در حمایت از ارزشهای دینی پیوند یافته است.
نقطه مقابل این رویکرد مربوط به «گفتمان سلبی» و «پرسش گرایانه‌ای» می‌باشد که نقطه تمرکز خود را بر «آزادی» و «دمکراسی» قرار داده است. این رویکرد درصدد است تا ضمن بهره‌گیری از الگوهای پوزیتیویستی «مثبت گرائی» روندهای جدیدی را مورد توجه قرار دهد که مبتنی بر «گفتمان عقلایی» خواهد بود.
موج اول «گفتمان عقلایی» را می‌توان در «گفتار سازندگی» مورد توجه قرار دارد.
این امر نتوانست بطور کامل پاسخگوی انتظارات جامعه باشد. «گفتار دوم خرداد» به عنوان «موج دوم گفتمان عقلایی» ظهور یافت، این روند نیز ضمن پاسخگوئی به برخی انتظارات جامعه مطالبات جدیدی را دامن زد، در شرایط موجود «گفتمان عقلایی» با بن‌بست ساختاری و اجتماعی روبرو شده است.
بنابراین در صورتیکه این گروهها، گفتمان عقلایی را تبدیل به «رویکردهای احساسی ـ عاطفی» نمایند، جدال بین نخبگان حکومتی به نقطه نهایی خود می‌رسد. «موج انتقال سیاسی» در بستر رقابتهایی شکل می‌گیرد که بازیگران آن احساس ناکامی می‌کنند، بنابراین هرگروه درصدد بر می‌آید تا از طریق «غلبه بر قاعده‌های بازی» رویاروئی‌های سیاسی را افزایش دهد[30].
[1]. اینترنت؛ سایت وزارت کشور، همان.
[2]. حسین بشریه؛ دیباچه‌ای بر جامعه‌شاسی سیاسی ایران دوره جمهوری اسلامی ایران، (تهران: انتشارات موسسه نگاه معاصر 1381) ص 81.
[3]. محمد سلامت؛ هفته نامه عصر ما.ش 1 – 27/7/1373، ص 3.
[4]. پیام امروز؛ ش 18، ص 29.
[5]. نامه آیت اله راستی کاشانی و پاسخ امام (ره)، روزنامه رسالت مهر (65).
[6]. بشیریه، همان، ص 46.
[7]. علی دارابی، سیاستمداران اهل فیضیه، بررسی، نقد، پیشینه و عملکرد جامعه روحانیت مبارز تهران، (تهران: انتشارات سیاست 1379)، ص 224ـ223.
[8]. غلامرضا خواجه سروی؛ رقابت سیاسی و ثبات سیاسی، همان، ص 323.
[9]. صحیفه نور؛ (وزارت فرهنگ ارشاد و اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1378)، ص 692.
[10]. محبوب شهبازی؛ تقدیر مردم سالاری ایرانی، (تهران: چاپخانه لیلا، چاپ اول، 1380)، ص 258و257.
[11]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 339، 333.
[12]. صحیفه نور، همان، جلد 11، ص 472-471.
[13].غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 341، 340.
[14]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 343ـ341.
[15]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 347.
[16]. علی دارابی؛ همان، ص 336.
[17]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 354، 353.
[18]. خبرنامه جامعه روحانیت تهران، ش 26 (نیمه اول دی ماه ) 1374، ص 22.
[19]. مهدوی کنی، اطلاعات، ش 20520، 17/4/1374، ص 3.
[20]. دارعلی دارابی؛ کارگزاران سازندگی از فراز تا فرود. (تهران، انتشارات سیاست، 1380)، ص 16.
[21]. روزنامه ایران؛ متن بیانیه کارگزاران، ش 85، 30/10/1374، ص 10 .
[22]. روزنامه ابرار؛ ش 2195، 17/3/1374، ص 1.
[23]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 358.
[24]. محبوب شهبازی؛همان، ص 273ـ270.
[25]. محسن آرمین، حجت رزاقی، بیم ها و امیدها ، انتشارات همشهری، چاپ اول، 1378.
[26]. محبوب شهبازی؛ همان ص 274و273.
[27]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان، ص 384.
[28]. روزنامه ایران، 12/3/1376 ص 1.
[29]. غلامرضا خواجه سروی؛ همان. ص 388.
[30]. در ایران امروز (مجموعه مقالات منتشر شده)؛ همایش رقابت‌های سیاسی و امنیت ملی، همان، ص 270.