از تشكيل دولت خاتمي تا شكل‌گيري مجلس ششم شوراي اسلامي
انتخابات دورة هفتم رياست جمهوري كه با مشاركت 27/83 درصد از واجدين شرايط انجام گرفت از پرشورترين انتخابات تاريخ ايران به شمار مي‌رود. اين انتخاب را كه بدون خشونت پس از مشاركت عظيم سياسي مردم در براندازي نظام شاهنشاهي و استقرار نظام جمهوري اسلامي انجام گرفت به جرأت مي‌توان يكي از با شكوه‌ترين نمودهاي مشاركت سياسي به حساب آورد كه با استفاده از ابزار غير خشونت‌آميز يعني انجام رفتار انتخاباتي در درون نظام جمهوري اسلامي صورت پذيرفته است، اين مشاركت كه بر مبارزه و رقابت انتخاباتي واقعي در درون ساختار نظام استوار بود. مقبوليت ساختار نظام در ذهن مردم و دنبال نمودن اصلاحات لازم در چارچوب ساختار موجود را نشان داد. پيرامون انتخابات دوم خرداد سال 1376 تحليلها و قرائتهاي گوناگوني از زواياي مختلف مطرح شده است. فراواني تحليلهاي بعضاً متناقض از يك پديده، از يك سو ناشي از پيچيده بودن اين پديده و از سوي ديگر ويژگيهاي منحصر به فرد اين دوره از انتخابات در ايران است[24].
واقعة دوم خرداد 1376 را از زواياي مختلفي مي‌توان بررسي كرد؛ مي‌توان از منظر سياست «خالص» به بررسي اين نكته پرداخت كه رقابت بر سر «چه» بود؟ چه نسبتي از كل قدرت سياسي در ايران در اختيار قوه مجريه است و در نتيجه انتخابات چه قدرتي در اختيارگروه برنده قرار گرفت؟ از منظري روانشناسانه نيز مي‌توان به بررسي انگيزه‌هاي فردي تيپهاي مختلف رأي دهندگان و دلايل گرايش آنان به اين يا آن كانديدا پرداخت و استراتژيهاي تبليغاتي نامزدها، چهره رسانه‌اي آنها و نيز مضامين تبليغات انتخاباتي در رسانه‌هاي ملي را مورد مطالعه قرار داد.
همچنين از يك منظر جامعه شناسانه نيز مي‌توان به بررسي رويداد پرداخت و به زمينه‌هاي اجتماعي، تحولات ساختاري و نيز نيروهاي اجتماعي جديد پرداخت كه ظهور آنها در عرصه سياسي اين تحول را ممكن كرد. قرائتهاي مختلفي نيز از پديدة دوم خرداد مطرح شده است. شايد بتوان در يك تقسيم‌بندي كلي آنها را در سه قرائت خلاصه كرد:
قرائت اول، دوم خرداد را يك نقطه گسست در تاريخ انقلاب اسلامي ارزيابي مي‌كند و آنرا يك جنبش جديد اجتماعي با گفتماني متفاوت با گفتمان رايج در دو دهة اخير مي‌داند.
قرائت دوم؛ انتخابات دوم خرداد را يك نقطه عطف در تاريخ انقلاب اسلامي ارزيابي نموده و آنرا بازگشت به شعارها و آرمانهاي اصيل انقلاب اسلامي مي‌داند كه به دلايل مختلف به محاق فراموشي سپرده شده بود.
قرائت سوم؛ دوره هفتم انتخابات رياست جمهوري را نه يك تحول و نقطه عطف، بلكه حادثه‌اي گذار مي‌داند كه تأثيري بر روند موجود گفتمان حاكم نداشته است[25].
بدين ترتيب آقاي خاتمي كه كانديداي مورد حمايت «ائتلاف گروههاي خط امام» و مجمع روحانيون مبارز»و «جمعي از كارگزاران سازندگي» با 20 ميليون و 78 هزار و 178 رأي از كل 29 ميليون 76 هزار و 61 رأي كه 05/69 درصد كل آراء به عنوان پنجمين رئيس جمهور ايران اسلامي برگزيده شد. حضور گسترده بيش از بيست و نه ميليون مردم در اين انتخابات صرفنظر از اينكه به چه كسي رأي دادند، بزرگترين عاملي بود كه پايه‌هاي نظام اسلامي و استقلال كشور را استحكام بخشيد و پايه‌هاي مشروعيت سياسي آنرا تجديد كرد.
در يك نگاه كلي، اقبال عمومي نسبت به رئيس جمهور منتخب، بيان نوعي خواسته اجتماعي بود كه وجه برجسته آن «گرايش به تغيير» در برابر حفظ وضع موجود تشكيل مي‌داد. البته تغيير در درون نظام در چارچوب اصول و ارزشهاي اسلامي و قانون اساسي و نه تغيير ماهوي نظام، زيرا مشي غالب مخالفين يا تحريم و عدم شركت است و دلايل عدم شركت نيز متعدد است. حدود 17 درصد و با افزودن آراي باطله كه كمتر از يك درصد يعني 12/0% (درصد) بود بهر صورت تحولات اجتماعي سياسي سبب گرديد آقاي خاتمي بعنوان «سمبل» اين خواسته و موفق به برقراري ديالوگ با جامعه سريعاً متحول ايران اسلامي گردد[26].
جبهه دوم خرداد بطور نسبي حضور خود را در صحنة سياسي با تأثيرگذاري بر نحوه شكل‌دهي به دولت خاتمي تثبيت كرد. خاتمي در گزينش وزراي كابينة خود تنها دو وزير را كه تعلق سياسي به جناح راست داشتند انتخاب كرد و وزارت اطلاعات و جهاد سازندگي را به آنان اختصاص داد و 20 پست وزارتي باقي مانده، به وزرايي تخصيص داده شد كه كاملاً از جناح راست فاصله داشتند. در اين ميان تنها وزارت بازرگاني به محمد شريعتمداري اختصاص يافت كه عضو جمعيت دفاع از ارزشهاي انقلاب اسلامي بود، 19 وزارتخانة ديگر به كساني تعلق گرفت كه يا عضويت آنان در جبهه دوم خرداد كاملاً آشكار بود، يا تعلق فكري به آن داشتند يا حداقل در ائتلاف با جناح چپ به سر مي‌بردند[27].
جبهه دوم خرداد در اولين اقدام پس از پيروزي خاتمي تلاش كرد رياست مجلس را نيز تصاحب كند، لذا حجت الاسلام عبدا.. نوري و حجت السلام حسن روحاني را در مقابل ناطق نوري به طور رسمي نامزد كرد[28]. در فضاي سنگيني كه عليه جناح راست در مجلس و جامعه ايجاد شده بود، اين اقدامي بود كه در صورت عملي شدن توازن سياسي، جامعه را كاملاً به نفع جبهه دوم خرداد بر هم مي‌زد و موجب اضمحلال كامل رقيب مي‌گرديد. براي جلوگيري از چنين پديده‌اي داور نهايي؛ مقام رهبري به نمايندگان مجلس توصيه كردند كه به نامزد اكثريت راي دهند كه به همين دليل نامبرده، ناطق نوري، تنها نامزد رياست بود كه به 211 رأي به رياست مجلس انتخاب گرديد.
وقتي جبهه دوم خرداد از دست‌يابي به اين جايگاه بازماند تلاش خود را براي تصاحب مابقي سنگرهاي قدرت و تداوم حضور خود در دولت پس از استقرار اوليه «استراتژي فتح سنگر به سنگر»، مناصب نظام را در پيش گرفت، در اين راهبرد، بهره‌گيري از مطبوعات، تشكل هاي سياسي و بهره‌گيري از تحولاتي كه در جامعه رخ مي‌داد جايگاه ويژه‌اي داشت و نيز انگشت نهادن بر حساسيت‌هاي ديني و سياسي جناح رقيبت، نقطه كانوني اين راهبرد را تشكيل مي‌داد.
سابقه رقابت جناح راست با جناح چپ در انتخابات هفتم رياست جمهوري نيز اولاً مي‌توانست شاهدي بر مدعاي سابق به حساب آيد، ثانياً با شروع رياست جمهوري خاتمي، هاشمي رفنسجاني به رياست مجمع تشخيص مصلحت نظام منصوب شد. انتصاب وي به رياست مجمع، موجب تقويت مجمع از راه سازماندهي آن با بهره‌گيري از برخي مديران غير دوم خردادي گرديد و چنين وانمود شد كه مجمع به منزله كنترل كننده دولت عمل مي‌كند و اين نيز شاهدي بر مدعاي جبهه به حساب آمد و ثالثاً انسجام و گسترة مطبوعاتي دوم خرداد توانست از اين شعار واقعيتي بسازد كه همگان آن را باور كنند.
جناح راست در مقابل چنين شعاري دو گزينه داشت: 1ـ عقب‌نشيني از صف اول جبهه در مجلس. 2ـ ماندن در صف و دفاع تا پايان مهلت قانوني.
عقب‌نشيني در صورتي تحقق مي‌يافت كه جناح راست بطور مشخص نيروهاي اصلي خود را از رياست مجلس هيئت رئيسه و كمسيونها فرا خواند و مجلس را به فراكسيون مجمع حزب اله كه طرفدار رئيس جمهور بود واگذارد تا شائبة ايجاد مانع به اين وسيله از بين برود، شايد جناح راست احساس ميكرد حتي با عقب‌نشيني جبهه دوم خرداد همچنان به كار خود ادامه خواهند داد، به همين دليل همچنان در صف مقدم حضور خود را حفظ كرد و رقابت خود را در همان جا با رقيب ادامه داد، اين رقابت هزينه زيادي بر جناح راست تحميل كرد.
نتيجة انتخابات مجلس ششم، قرار گرفتن جناح راست در اقليت و جبهه دوم خرداد در اكثريت بود؛ چرا كه رفتار انتخاباتي مردم، اغلب ليستي بود. بيشتر مردم به فهرست حزب مشاركت رأي دادند و تنها دو نامزد از فهرست جناح راست توانست به مجلس راه پيدا كند و اين دو نفر؛ هاشمي رفسنجاني و دكتر حداد عادل پس از تثبيت ورود هاشمي به مجلس در انتخابات تهران بلافاصله جبهه دوم خرداد، تلاش ديگري براي انصراف هاشمي آغاز كرد.
در نهايت، انصراف رفسنجاني نگراني جبهة مشاركت و دوم خرداد را بطور كلي رفع كرد و اين جبهه توانست با تشكيل اكثريتي مركب از كارگزاران، جبهه مشاركت، مجمع روحانيون و ساير تشكلهاي دوم خردادي اكثريتي در برابر اقليت جناح راست (نمايندگان مورد حمايت ائتلاف پيروان خط امام و رهبري) قرار دهد، البته مطابق سابق در مجلس ششم، فراكسيوني از مستقل‌ها نيز حضور يافت[29]. با يك نتيجه گيري از انتخابات و بررسي رقابت در دوره 12 ساله حيات جمهوري اسلامي كه طي صفحات پيش پرداخته شد اينگونه استنباط ميشود كه:
1ـ رقابت سياسي در دوره‌اي هم كه جنگ شدت يافته (1367ـ1364)، بين طيف‌هاي سياسي، نيروي مذهبي ادامه يافت. اين تجربه نوپا و جديد بدون وقفه تكامل پيدا كرد.
2ـ مساعدت به نهاد سازي رقابت سياسي، ايجاد تعادل بين جناح‌هاي رقيب، تلاش براي ايجاد و تصحيح فرهنگ رقابت سياسي سالم از راه توصيه‌هاي اخلاقي به جناح‌ها ابتكارهايي در عرصه سياست و حكومت در حوزه اختيارات ولي فقيه براي رفع تنگناهاي سياسي (توسل به حكم حكومتي) و كوشش براي عادي‌سازي رقابت سياسي جناح‌ها، توسط رهبر فقيد انقلاب اسلامي به شدت به نهادينگي هرچه بيشتر اين تجربة نوپا كمك كرد.
3ـ در دوره جنگ با انحلال برخي نهادهاي اصلي رقابت سياسي، رقابت سياسي توأم با انقباض نهادي ادامه يافته است.
4 ـ با تغيير موضوع، رقابت سياسي از مسايل بنيادين نظام سياسي به مسائل اقتصادي- اجتماعي از صبغه هويتي رقابت سياسي كاسته شده و بر صبغه اجتماعي ـ اقتصادي آن افزوده شده است.
5 ـ در دوره پس از جنگ رقابت سياسي توأم با انبساط نهادي ادامه يافت.
6ـ در رقابت انتخاباتي مجلس سوم و رياست جمهوري هفتم، درگيريهايي در حد برهم زدن جلسات نطق‌هاي انتخاباتي رقبا صورت گرفته و بدين وسيله بي‌ثباتي سياسي آشكار شده است.
7ـ در رقابت انتخاباتي مجلس چهارم، آشوب‌هاي شهري (حداقل در سه شهر چون فارسان، نطنز، اهر) در اعتراض به حاصل رقابت رخ داده و موضوع با شاخص بي‌ثباتي سياسي همراه بوده است.
8ـ رهبري نظام تمام كانالهاي رقابت بر انداز يا منحرف را مسدود كرده است.
9ـ در مجالس سوم و چهارم بي‌ثباتي سياسي در شكل تغير دادن وزراي دولت از راه استيضاح يا تلاش براي تغيير آنها صورت گرفته است.
10ـ رقباي سياسي در تنگناهاي سياسي، گاهي نطق‌هاي انتقادي بر ضد مسئولين و مباني نظام سياسي از تريبون‌هاي رسمي و مطبوعاتي صورت داده‌اند.
انتخابات رياست جمهوري و تصاعد رقابت‌هاي درون ساختاري
برگزاري انتخابات در خرداد 1380 را مي‌توان به عنوان نقطه عطف جديدي در رويارويي‌هاي سياسي تلقي نمود، اين امر مي‌تواند سطح جدال بين بازيگران را به حداكثر برساند.
علت اصلي اين موضوع را بايد (فقدان قاعده‌مندي) در روابط رويكردهاي سياسي دانست، از سوي ديگر هر گروه سياسي، نسبت به عمل كرد و هدفهاي گروه ديگر داراي سوءظن مي‌باشند، چنين ادراكي نسبت به هدفهاي ساير نخبگان، زمينه جدال و دشمني بين آنها را فراهم مي‌آورد.
نخبگان سياسي امروزين نظام جمهوري اسلامي ايران نه تنها در عرصه «تاكتيهاي سياسي» و «هدفهاي ساختاري» رويكردهاي متفاوتي دارند، بلكه بايد بر اين امر نيز تاكيد داشت كه آنان داراي «سازمان و هنجارهاي ارزشي» متفاوتي نيز مي‌باشند. شواهد موجود نشان داده است كه نخبگان ايران داراي «وجه ادراكي» متفاوتي نسبت به پديده‌ها و ساختارهاي موجود مي‌باشند. اين امر نشان مي‌دهد كه رهبران گروههاي سياسي و نخبگان كشور، داراي «ساختارهاي عقلاني ـ معرفتي» متفاوتي مي‌باشند، چنين امري زمينه ظهور الگوهاي تحريكي «در روابط سياسي» و علاقه‌هاي عملي در رويكردهاي ساختاري را ايجاد مي‌كند.
بر اين اساس هرگروه و جريان سياسي از الگو و روندهاي متفاوتي براي «متقاعدسازي مخاطبان» خود بهره مي‌گيرد، در اين روند، «الگوهاي كنش متفاوتي» در رفتار گروههاي اجتماعي ظهور مي‌يابد. اين الگوها، داراي «گروههاي مرجع» مي‌باشند.
جامعه‌شناسان بر اين عقيده دارند كه جنبش‌هاي اجتماعي، انعكاس تمايل‌هاي گروههاي مرجع در رفتار و گرايش‌هاي قشرهاي اجتماعي مي‌باشد، شواهد موجود نشان مي‌دهد كه نخبگان سياسي ايران داراي «شكاف گفتماني» گرديده‌اند، اين امر زمينة ظهور ساير شكل‌هاي روياروئي سياسي در روند رقابت‌ها را فراهم مي‌كند.
برخي از گروهها در روند ظهور گفتمانهاي جديد از «رويكردهاي ارزش محور» حمايت مي‌كنند اين امر ريشه در مباني گفتماني و وجه ادراكي دوران جنگ دارد، طبعاً اين موضوع «با گفتمان انقلاب محور» پيوندهاي عميقي دارد.
اين رويكرد اعتقاد دارد كه ظهور گفتمانهاي جديد،«مباني انسجام سياسي جامعه» را با روياروئي‌هاي كه ايجاد نموده، دچار اختلال كرده است. بر اين اساس، «گروه ارزش محور» در جدالها و رقابت‌هاي سياسي داراي رويكرد احساسي، عاطفي و حماسي است و با لحن سوگوارانه در حمايت از ارزشهاي ديني پيوند يافته است.
نقطه مقابل اين رويكرد مربوط به «گفتمان سلبي» و «پرسش گرايانه‌اي» مي‌باشد كه نقطة تمركز خود را بر «آزادي» و «دمكراسي» قرار داده است. اين رويكرد درصدد است تا ضمن بهره‌گيري از الگوهاي پوزيتيويستي «مثبت گرائي» روندهاي جديدي را مورد توجه قرار دهد كه مبتني بر «گفتمان عقلايي» خواهد بود.
موج اول «گفتمان عقلايي» را مي‌توان در «گفتار سازندگي» مورد توجه قرار دارد.
اين امر نتوانست بطور كامل پاسخگوي انتظارات جامعه باشد. «گفتار دوم خرداد» به عنوان «موج دوم گفتمان عقلايي» ظهور يافت، اين روند نيز ضمن پاسخگوئي به برخي انتظارات جامعه مطالبات جديدي را دامن زد، در شرايط موجود «گفتمان عقلايي» با بن‌بست ساختاري و اجتماعي روبرو شده است.
بنابراين در صورتيكه اين گروهها، گفتمان عقلايي را تبديل به «رويكردهاي احساسي ـ عاطفي» نمايند، جدال بين نخبگان حكومتي به نقطه نهايي خود مي‌رسد. «موج انتقال سياسي» در بستر رقابتهايي شكل مي‌گيرد كه بازيگران آن احساس ناكامي مي‌كنند، بنابراين هرگروه درصدد بر مي‌آيد تا از طريق «غلبه بر قاعده‌هاي بازي» روياروئي‌هاي سياسي را افزايش دهد[30].
[1]. اينترنت؛ سايت وزارت كشور، همان.
[2]. حسين بشريه؛ ديباچه‌اي بر جامعه‌شاسي سياسي ايران دوره جمهوري اسلامي ايران، (تهران: انتشارات موسسه نگاه معاصر 1381) ص 81.
[3]. محمد سلامت؛ هفته نامه عصر ما.ش 1 – 27/7/1373، ص 3.
[4]. پيام امروز؛ ش 18، ص 29.
[5]. نامه آيت اله راستي كاشاني و پاسخ امام (ره)، روزنامه رسالت مهر (65).
[6]. بشيريه، همان، ص 46.
[7]. علي دارابي، سياستمداران اهل فيضيه، بررسي، نقد، پيشينه و عملكرد جامعه روحانيت مبارز تهران، (تهران: انتشارات سياست 1379)، ص 224ـ223.
[8]. غلامرضا خواجه سروي؛ رقابت سياسي و ثبات سياسي، همان، ص 323.
[9]. صحيفه نور؛ (وزارت فرهنگ ارشاد و اسلامي، تهران، چاپ دوم، 1378)، ص 692.
[10]. محبوب شهبازي؛ تقدير مردم سالاري ايراني، (تهران: چاپخانه ليلا، چاپ اول، 1380)، ص 258و257.
[11]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 339، 333.
[12]. صحيفه نور، همان، جلد 11، ص 472-471.
[13].غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 341، 340.
[14]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 343ـ341.
[15]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 347.
[16]. علي دارابي؛ همان، ص 336.
[17]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 354، 353.
[18]. خبرنامه جامعه روحانيت تهران، ش 26 (نيمه اول دي ماه ) 1374، ص 22.
[19]. مهدوي كني، اطلاعات، ش 20520، 17/4/1374، ص 3.
[20]. دارعلي دارابي؛ كارگزاران سازندگي از فراز تا فرود. (تهران، انتشارات سياست، 1380)، ص 16.
[21]. روزنامه ايران؛ متن بيانيه كارگزاران، ش 85، 30/10/1374، ص 10 .
[22]. روزنامه ابرار؛ ش 2195، 17/3/1374، ص 1.
[23]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 358.
[24]. محبوب شهبازي؛همان، ص 273ـ270.
[25]. محسن آرمين، حجت رزاقي، بيم ها و اميدها ، انتشارات همشهري، چاپ اول، 1378.
[26]. محبوب شهبازي؛ همان ص 274و273.
[27]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان، ص 384.
[28]. روزنامه ايران، 12/3/1376 ص 1.
[29]. غلامرضا خواجه سروي؛ همان. ص 388.
[30]. در ايران امروز (مجموعه مقالات منتشر شده)؛ همايش رقابت‌هاي سياسي و امنيت ملي، همان، ص 270.